گفت و گو

۱ خرداد ۱۳۹۰، روزنامه شرق

6 خرداد 1330؛ شکایت انگلیس از ایران در دیوان دادگستری بین المللی

گام های استوار برای خلع ید از شرکت نفت سابق

محمد صادقی

در حالی که انگلستان، سید ضیاء الدین طباطبایی را برای نخست وزیری ایران مناسب دیده و برای این مقصود کوشش هایی را انجام داده بود، افشای این موضوع و خبردار شدن برخی از نمایندگان مجلس، این نقشه را با شکست مواجه ساخت، و دکتر محمد مصدق، با پذیرفتن نخست وزیری، دو ماه پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، فرصت یافت تا مبارزه ای را که آغاز کرده بود، مصمم تر دنبال کند. روز 7 اردیبهشت 1330 مجلس شورای ملی، طرح نه ماده ای اجرایی ملی شدن صنعت نفت را به اتفاق آرا تصویب کرد و فرانسیس شپرد (سفیر انگلیس) عصر همان روز در یک کنفرانس مطبوعاتی به این اقدام مجلس اعتراض کرد. روز 22 اردیبهشت 1330 مجلس شورای ملی و سنا، بنا بر ماده اول قانون اجرایی ملی شدن صنعت نفت، نمایندگان خود را برای تشکیل هیأت مختلط 1 در خلع ید از شرکت نفت سابق انتخاب کردند و این بار که انگلیس خطر را جدی تر تشخیص داد و از آن رو که به چیزی جز یک نوع ملی شدن در همان چارچوب گذشته رضایت نمی داد، شکایتی را تنظیم (6 خرداد 1330) و به دیوان بین المللی دادگستری فرستاد، و لاهه، نیز همان روز دادخواست دولت انگلیس را به وزارت خارجه ایران تسلیم کرد. با وجود واکنش خشمگینانه انگلیسی ها، روز 19 خرداد 1330 اعضای هیأت مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه تن از اعضای هیأت مختلط، با استقبال پرشور ده ها هزارتن از مردم خوزستان وارد آبادان شدند و سرانجام در 29 خرداد، پرچم ایران بر فراز ساختمان اداره مرکزی شرکت سابق برافراشته شد و تابلوی «هیأت مدیره موقت» در آنجا نصب گردید. انتخاب مهندس مهدی بازرگان به عنوان نخستین مدیر عامل شرکت نفت ایران 2 نیز نشان دهنده هوشمندی دولت ملی مصدق بود زیرا انگلیسی ها به دلیل اینکه با نخست وزیری مصدق موافقتی نداشتند و ملی شدن نفت را هم بر نمی تابیدند، تمام توان خود را برای از کار انداختن دولت مصدق، و تبلیغات بر ضد وی به کار گرفته، مرزهای اخلاقی را درنوردیده و چنانچه محمد علی همایون کاتوزیان اشاره دارد، سفیر این کشور از نسبت دادن اتهام های ناروا و به دور از ادب به رهبر نهضت ملی ایران فروگذار نمی کرد. 3 و همچنین در داخل و خارج از ایران تلاش می کردند با روش های گوناگون چنین وانمود کنند که قدرت یافتن مصدق و ماندن او در قدرت، زمینه استقرار کمونیسم در ایران را فراهم خواهد ساخت، از این رو، انتخاب بازرگان برای آن مسئولیت مهم، به دلیل اینکه وی همواره ارزش های ملی، دینی و اخلاقی را پاس می داشت (وی در آن زمان چهره ای سیاسی به شمار نمی آمد، وجه علمی و مذهبی اش بارز بود و در برابر حزب توده موضع داشت) اهمیت زیادی دارد. دیگر اینکه، مصدق در پی جدال و به کار بستن شیوه های غیرمسالمت آمیز در برخورد با انگلیس نبود، و از این منظر هم انتخاب بازرگان که شخصیتی اعتدال گرا بود و می توانست توطئه ها و ترفندهای استعمار پیر را بی اثر یا کم اثر سازد، جای اندیشیدن دارد. بازرگان در آن زمان ریاست دانشکده فنی تهران را بر عهده داشت و به همین خاطر (آشنایی با امور فنی و علمی شرکت نفت) از سوی مهندس کاظم حسیبی به نخست وزیر معرفی شد و این مسئولیت حساس و تاریخی را پذیرفت.

در نظر داشته باشیم، در مسأله نفت، زمانی که رویارویی دولت ایران و انگلیس رخ داد، وضعیت انگلیس با دوران گذشته متفاوت بود، و به دلیل ظهور قدرتی جدید (آمریکا) که پس از جنگ دوم جهانی و پیدایش آن، مناسبات جهانی دگرگون شده بود، دیگر مجالی برای یکه تازی انگلیسی ها باقی نمی ماند و مصدق با فهم این فضای جدید، فرصت یافت تا با سیاست ورزی و دیپلماسی فعال، در برابر فشارهای همه جانبه انگلیسی ها مقاومت کرده و هر یک را در جای مناسب پاسخ دهد و این در به درازا کشیدن مسأله نفت تأثیر فراوانی داشت. اگر مصدق در گفت و گو با خبرگزاری اینترناشنال نیوز و در پاسخ به سخنان تهدیدآمیز موریسون، وزیر خارجه انگلیس، که در مجلس عوام آن کشور گفته بود ممکن است وضع وخیمی در جنوب ایران پیش آید که مسئولیت اش بر عهده دولت ایران خواهد بود، ابراز داشت که:«ملت ایران از ملی شدن نفت خود یک هدف عمده دارد و آن این است که دیگران در امور داخلی ما دخالت نکنند.» از واقعیتی تلخ سخن می گفت، که در 9 تیر 1330 و هنگامی که نمایندگان وزارت دادگستری و پلیس، در خانه ریچارد سدان، به انبوهی از اوراق و اسناد محرمانه شرکت نفت دست یافتند (بسیاری از اسناد در آتش سوزانده شد، البته شپرد مدعی است بخش زیادی از اسناد مهم قبل از اشغال سازمان اداری کمپانی در تهران به سفارت بریتانیا منتقل شده بوده) و مشخص شد که شماری از مقام های سیاسی و... با شرکت نفت و اداره اطلاعات اش ارتباط داشته و دخالت هایی در اداره کشور می کرده اند، جایی برای چون و چرا باقی نماند. دکتر حسین فاطمی نیز، چند روز بعد گزارش ناصر وثوقی، دادیار دادسرای تهران، در مورد چگونگی ضبط و رسیدگی به اسناد یافته شده را برای آگاهی نمایندگان به مجلس فرستاد.

...اما در موضوع نفت، پس از شکست مذاکرات هیأت جکسون، اعزام هریمن به تهران، بی نتیجه ماندن مأموریت استوکس و پافشاری دولت بر حقوق ملت ایران، لاهه نیز در 13 تیر 1330 از طرفین خواست تا صدور رای نهایی از هرگونه اقدامی که به حقوق طرف دیگر لطمه بزند، پرهیز کنند. مهر 1330 مصدق به آمریکا سفر کرد و ملاقات هایی با ترومن (ریاست جمهوری آمریکا)، دین آچسن (وزیر خارجه) و جورج مک گی (معاون وزیر خارجه) داشت تا بلکه مصالحه ای عادلانه صورت پذیرد ولی انگلیسی ها (بویژه موریسون) که ارزیابی شان از نقش میانجی گری آمریکا، قوت بخشیدن به موضع ایران تلقی می شد، به این موضوع اعتنای چندانی نکردند. در مذاکرات شورای امنیت سازمان ملل برای رسیدگی به شکایت انگلیس از ایران، گلادوین جپ (نماینده انگلیس) خواست تا باز با تکیه بر ادعاهای پیشین و پرهیز دادن مصدق از روش های تجاوزکارانه ناسیونالیستی! تصویری تیره از مصدق ارائه کند اما سخنان نسنجیده ای بر زبان راند که بیان آرام، منطقی و خردمندانه نخست وزیر ایران (به زبان فرانسوی) که بر احترام گذاشتن به اصل آزادی و عدالت، و حرمت نهادن به دیگری استوار بود، هم دفاع خوبی از حقوق ملت ایران شمرده شد (وی یادآوری کرد که قرارداد نفت میان دولت ایران و یک کمپانی انگلیسی، هیچ نوع حقوقی برای دولت انگلیس ایجاد نمی کند. همچنین خواستار دوستی بر پایه صمیمت و اعتماد متقابل با دولت انگلیس شد و گستاخی های آنان را با تکیه بر عقلانیت و انسانیت پاسخ داد)، و هم تصویری باشکوه از وی در ذهن جهانیان به یادگار گذاشت. سرانجام شورای امنیت هم بر اساس پیشنهاد فرانسیس لاکوست (نماینده دولت فرانسه) برای رهایی از آن وضعیت دشوار، و با رای موافق اکثریت، مسأله را تا هنگام تصمیم گیری دیوان لاهه، مسکوت گذارد و انگلیس ناکام ماند. پس از مذاکرات شورای امنیت و پیشنهاد بانک جهانی که گرهی از مشکل گشوده نشد، انگلیس در 4 بهمن 1330 درخواست خود از لاهه را تکرار کرد و به این ترتیب، مصدق و همراهان اش (در 7 خرداد 1331) راهی لاهه شدند. در لاهه، پرفسور هنری رولن، استاد حقوق بین الملل در دانشگاه بروکسل و رئیس پیشین مجلس سنای بلژیک وکیل مدافع ایران بود، و به خوبی از حق ایران دفاع کرد. مصدق هم در دادگاه لاهه باز از حقوق ملت ایران سخن گفت و ابراز داشت که ملت ایران به علت العلل بدبختی های خود پی برده و مصمم است فساد را برای همیشه ریشه کن کند و اجازه نمی دهد خارجی بر سرنوشت اش تسلط یابد... سرانجام، بر اساس رای دیوان بین المللی دادگستری، عدم صلاحیت دیوان در رسیدگی به شکایت مطرح شده، اعلام گردید و دیوان، نظر دولت انگلیس را موجه ندانست. به این ترتیب، شامگاه 30 تیر، که این خبر به تهران رسید، طعم پیروزی قیام ملی 30 تیر در ذهن و ضمیر ملت ایران، شیرین تر و دوچندان شد...

هرچند سیزده ماه بعد ائتلاف سیاه (دربار، ارتش و انگلیس-آمریکا) پایان بندی اندوهناکی را برای دولت ملی مصدق رقم زد، چیزی از ارزش های احترام برانگیز مصدق کاسته نشد، مردی که مبارزه اش (با وجود اشتباه های اش) چه در برابر استبداد، و چه در برابر استعمار، شرافتمندانه بود، ذره ای از اصول اخلاقی کوتاه نیامد، و هنگامی که به قدرت رسید، دو هدف بزرگ در سر داشت؛ برگزاری انتخابات آزاد و ملی کردن صنعت نفت، و از روز نخستِ قدرت یافتن اش «آزادی» را ارج نهاد، چنانچه، در 11 اردیبهشت طی نامه ای به شهربانی کل کشور نوشت:«شهربانی کل کشور! در جراید آنچه راجع به شخص اینجانب نگاشته می شود، هر چه نوشته باشد و هر که نوشته باشد، به هیچ وجه نباید مورد تعرض و اعتراض قرار گیرد...»

پی نوشت ها:

1.اعضای هیأت مختلط عبارت بودند از: عبدالله معظمی، علی شایگان، اللهیار صالح، حسین مکی و ناصر قلی اردلان (از مجلس شورای ملی)، مرتضی قلی بیات، احمد متین دفتری، محمد سروری، ابوالقاسم نجم و صادق شفق (از مجلس سنا) محمد علی وارسته وزیر دارایی و کاظم حسیبی، مشاور نخست وزیر

2.برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به:

نجاتی، غلامرضا، شصت سال خدمت و مقاومت، خاطرات مهندس مهدی بازرگان (جلد اول)، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377، صص 296-279

3.کاتوزیان، محمد علی، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، تهران، نشر مرکز، 1372، ص 145