توقف در مرز دیگری

روزنامه شرق 28 فروردین 1391

15 آوریل 1980 سالروز درگذشت ژان پل سارتر

توقف در مرزِ «دیگری»

محمد صادقی

 

در فلسفه اگزیستانسیالیسم «طبیعت بشری» وجود ندارد، سخن از «وضعیت بشری» است؛ هیچ گونه طبیعت بشری که بتوان بر آن تکیه کرد، در کار نیست. این پندار، مقدمه ای برای دگرگون ساختن و تغییر در وضعیت های کنونی به شمار می رود، تا موجودی که «می اندیشد» و بودن «خود» را خارج از چنین مبنایی (می اندیشم پس هستم) معنا نمی کند، راهکارهای افکندن «طرح بودن خویش» را عملی سازد. اگر در آثار سارتر بیندیشیم، با نشان دادنِ انبوهی از پلشتی ها، بدی ها، زشتی ها و... روبرو می شویم و این همان موضوعی است که «فرانسوا موریاک» با انگشت نهادن بر آن مکتب سارتر را «اصالت کثافت» می خواند! و سارتر در پاسخ به این اظهارنظر، پنهان کردن بدی ها و پلشتی ها را به عبارتی، خلع سلاح بشر در برابر دشمنی خطرناک می داند که به نظر می رسد حق با اوست و موریاک، شاید دچار سوء تفاهم بوده است. به تعبیر مری وارنوک «سارتر توانایی فروغلتیدن در نحوه جادویی فهم چیزها را با توانایی تخیل پیوند می دهد» به وسیله ادبیات، بدی ها و تیرگی ها را نشان می دهد، آدمی را به نیرویی خارج از او امیدوار نمی کند (زیرا این امیدواری نتیجه ای جز رخوت در پی نخواهد داشت) و چون باور دارد، بشر، بدون هیچ اتکاء و دستاویزی، و هیچ مددی، محکوم است که در لحظه بشریت را بسازد، مسئولیت بشر را در برابر خود و جامعه بشری خاطرنشان می سازد که چنین نگرشی بی تردید، دلهره آور و سنگین نیز هست. اما آیا چنین اندیشه ای انزواگزینی را به دنبال خواهد داشت؟... فلسفه سارتر، از آن رو که در وجودِ انسانی غور می کند، همان طور که گابریل مارسل درباره آن می گوید؛ بر مسئولیت مطلق انسان تاکید می کند، او را با وجود انتخاب های اش ارزشگذاری (ارزشگذاری اخلاقی) می کند و... هر چند نظر به نقش آفرینی او، در طرح ریزی وجودِ انسانی اش و در نتیجه، طرح ریزی جهان انسانی دارد، سرشار از ملالی ست برآمده از طبیعت وجودی او! و نه طبیعت بشری او و بر این اساس، فلسفه ای ست که با ایجاد «پرسشگری» درباره چنین و چنان بودن و «شدنِ» انسان و چند و چون انتخاب های اش، او را به مرز انزواگزینی نزدیک می سازد، هرچند قصدش غیر از این باشد. از چنین نگرشی ست که گویی «تنها ماندن» سرنوشت محتوم انسان است، انسانی که آزاد است، آزادی دیگری را حرمت می نهد و «شدن» اش که رابطه ای تنگاتنگ با تنهایی اش دارد، مجال بیشتری فراهم می آورد تا او را از همدلی با دیگری بازدارد، و او را در مرزهای «دیگری» متوقف سازد. سارتر، در «اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر» می کوشد این ناامیدی و یأس را نفی کرده و اگزیستانسیالیسم را «مکتب خوشبینی» بنامد که «سرنوشت بشر» در دست اوست و «سرشت بشری» افسانه ای بیش نیست، و امیدی جز به «عمل» نمی توان بست، اما دلهره ها و تردیدهای موجود در فلسفه سارتر بستر لازم را برای درنوردیدن همه تلاش ها در این مسیر در خود دارد؛ زیرا بیش و پیش از هر چیز بر وجود انسان تکیه دارد و از این رو انسان را مسئول وجود خویش می داند. انسان در نظر او، پیش از هر چیز طرحی است که در درون گرائی خود می زید، پیش از هر چیز همان است که طرح تحقق و شدنش را افکنده است. ولی آیا به این صورت تکلیف همه چیز روشن می شود؟ این پرسشی است که یکی از پاسخ های محتمل آن را می توان در آثار آلبر کامو بویژه با طرح عنصر «رنج بشری» جستجو کرد.

 

پنجره ای رو به خیابان بارتولومیسکا

روزنامه شرق، 14 فروردین 1391

پنجره ای رو به خیابان بارتولومیسکا

محمد صادقی

کمونیست ها نمی توانند دموکرات واقعی باشند، مگر به دو شرط: اول اینکه مارکسیسم را مالک انحصاری حقیقت ندانند؛ دوم اینکه استخوان بندی انعطاف ناپذیر، دیوارکشی سخت در عقاید و تمرکزطلبی مرسوم را که پایه استبداد است، رها کنند؛ به عبارت بهتر، دیگر کمونیست نباشند.

موریس دو ورژه

 

اگر میلان کوندرا در سپتامبر 1968 که به غرب می رود، بهار پراگ را همچنان ناشناخته می پندارد به این خاطر است که هنوز تانک های روسی در خیابان های پراگ مقابل چشمان اش هستند که جوانی پاریسی با لحن تند، پرسش های خود را با او در میان می گذارد؛ «شما چه می خواهید؟»، «آیا به همین زودی از سوسیالیسم خسته شده اید؟» و... هنگامی که جوانان و دانشجویان پاریسی با بی اعتمادی و بی اعتنایی به پراگ می نگریستند، شاید چیزی جز یک لبخند نمی توانسته به توهم های آنها پاسخ گوید! بهار پراگ، همبستگی «خرد پیری» و «شور جوانی» است و تعریف خاص خود را دارد. راهی دشوار که از یک سو آن را باید در دهه 1960 و خلاقیت ها و کوشش های هنرمندان، نویسندگان، فیلمسازان و... و از سوی دیگر، در فهم عمیق الکساندر دوبچک از وضعیتی که چکسلواکی در آن بسر می بُرد و اراده پولادین و مسیری که با ظرافت پیمود، جستجو کرد. دوبچک در گفت و گویی در ژوئن 1968 (مصطفی رحیمی آن را به فارسی ترجمه کرده) بر حقوق بشر، دموکراسی، انتخاب روش های زندگی به دلخواه خود نه حاکمان، شرکت دادن مردم در اداره کشور، ضرورت ایجاد اقتصادی بخردانه و... تأکید کرده، سوسیالیسم را منهای آزادی نپذیرفته، و سوسیالیسم یا هر نظام اجتماعی جدید، را بدون دموکراسی ناکارآمد می خوانَد. هنگامی که بر رقیب خویش «آنتونین نووتنی» پیروز می شود، بی درنگ، از یوزف پاول، وزیر کشور خود می خواهد تا چهارچوب اداری و اجرایی اعاده حیثیت عمومی قضایی از همه قربانیان بی گناه سرکوب استالینی را تدوین کند و چنانچه خود می گوید این مسأله بیش از هر چیز به قلب او نزدیک بوده... اما هرچند منتقدان در واکاوی بهار پراگ بخواهند تندروی ها و کُندروی های شخص وی را برجسته سازند، یک موضوع روشن را در نظر نمی گیرند؛ او به زمان نیاز داشت و این را، هم خودش، هم «برژنف» به خوبی می دانستند! و مهمتر اینکه او هیچ گاه نمی پنداشت که مناسبات داخلی ارودگاه چپ تا این اندازه خشن و به دور از شرافتمندی باشد. خود می گوید:«در شرایط متمدنانه، قربانیان معمولا انتظار راهزنی ندارند.»... کوندرا، این تصویرهای ناخوشایند و آزاردهنده را از پنجره آپارتمان اش در خیابان بارتولومیسکا به مخاطبان می نمایاند (و بهتر از هر نوشته ای در داستان فرشته ها که احمد میرعلایی به فارسی ترجمه کرده) از روزگاری سخن می گوید که «بشریت» تمام پیوستگی خود را با «بشریت» از دست داده، قلعه تاریخی پراگ در بالا و تاریخ باشکوه زندانیان در پایین (ساختمان های پلیس) و با یادآوری اعدام «میلادا هوراکووا» و «زاویس کالاندرا» از دایره رقصان و خندانِ هموطنان اش جدا شده و خود را «متعلق به کالاندرا می داند نه آنها» در جایی نیز، پایان بندی زندگیِ شعله وار «یان پالاک» دانشجوی فلسفه دانشگاه کارل که در 16 ژانویه 1969 در مرکز شهر پراگ خود را به آتش کشید و دوبچک آن اقدام (و اقدام های مشابه آن در شهرهای دیگر را که جلوی انتشار خبر آنها گرفته شد) را یک ابراز مخالفت تک نفره نامید، به پرسش می گیرد. به نظر کوندرا این اقدام همان قدر نومیدانه و با تاریخ سرزمین اش بیگانه بود که ریخت و قیافه تانک های روسی... پراگ اگر قبل از آزادسازی های 1989 و استقرار «دکترین سیناترا» راه خود را انتخاب کرد و طعم خوش آزادی را هرچند اندک، زودتر از ورشو، بخارست، برلین شرقی و... چشید، به این دلیل بود که در دهه 1960 مردم و بویژه روشنفکران آن سرزمین (نمایشنامه نویسان، نویسندگان، شاعران و...) با یأس و ناامیدی در ستیز بودند، و این شاید مهمترین نکته در بازخوانی رخدادهای 1968 در چکسلواکی باشد.